Czytelnia

"Osoba upośledzona jest jednym z nas i w pełni uczestniczy w naszym człowieczeństwie. Winna mieć ułatwiony dostęp do uczestnictwa w życiu społeczeństwa we wszystkich wymiarach i na wszystkich poziomach odpowiednio do swoich możliwości. (...)" "Społeczeństwo winno jednoczyć idee i środki, aby osiągnąć ów cel nieodzowny: jest nim udostępnienie pracy osobom upośledzonym zgodnie z ich możliwościami, gdyż tego domaga się ich godność jako ludzi i jako podmiotów pracy".

Jan Paweł II,

Encyklika O pracy ludzkiej

Prawidłowe przystosowanie emocjonalno-społeczne człowieka dorosłego jest wypadkową jego relacji ze światem, realizacji ról życiowych i podejmowania aktywności właściwych dla fazy życia, w której obecnie przyszło mu żyć. Kowalik (1999) podkreśla, że osoba niepełnosprawna może doświadczać wielu sytuacji trudnych związanych z realizacją zadań stawianych w dorosłym życiu, związanych ze zdobyciem wykształcenia, odpowiedniego zawodu, założenia rodziny, aktywnego życia w środowisku. Z badań wielu autorów (B. Arusztowicz 2002, T. Witkowski 1997, H. Ochonczenko 2004) wyłania się nieco pesymistyczny obraz sytuacji życiowej wielu osób niepełnosprawnych. Jeszcze trudniej jest funkcjonować osobom z wieloraką niepełnosprawnością, gdyż istnieje wiele barier, których same nie są w stanie pokonać. Jedną z nich jest bariera związana z istnieniem niewłaściwych postaw i stereotypów funkcjonujących w naszym społeczeństwie. Osoby pełnosprawne często ograniczają proces socjalizacji osób niepełnosprawnych, z obawy przed przyszłymi frustracjami i ewentualnymi niepowodzeniami. Często wpajają im minimalną orientację życiową, minimalizują cele do których warto dążyć, kultywują bierną postawę, co w konsekwencji czyni osobę niepełnosprawną bezradną (A. Ostrowska, 2003). Takie społeczne zachowanie często wręcz uniemożliwia tym osobom osiągnięcie autonomii, hamuje ich rozwój społeczny, a tym samym proces stawania się dorosłymi. Kolejną barierą jest dysfunkcjonalność sfery poznawczej oraz emocjonalno- motywacyjnej u osób z niepełnosprawnością intelektualną i dodatkowymi zaburzeniami. Obniżenie sprawności procesów poznawczych utrudnia zdobywanie wiedzy o funkcjonujących normach społecznych. Stąd u osób tych występują trudności w rozumieniu zachowania drugiej osoby. Własne zachowanie oraz zachowanie drugiej osoby jest łączone przez osobę niepełnosprawną intelektualnie z konkretną sytuacją, a nie z pewnymi prawidłowościami. Osoby te mają również problemy w zakresie grania ról społecznych, jednak pod wpływem bezpośrednich kontaktów z osobą uczestniczącą w sytuacji interpersonalnej zwiększają poziom tych zachowań i w konsekwencji zwiększają również własne możliwości oddziaływania na otoczenie społeczne (S. Kowalik 1999). Osoby niepełnosprawne intelektualnie charakteryzuje znaczna wrażliwość na oddziaływania społeczne i duża skłonność do wchodzenia w interakcje z osobami o prawidłowym rozwoju intelektualnym. Jednak w tych kontaktach są oni często podporządkowani partnerowi. Wynika to z utraty wiary we własne możliwości na skutek doświadczania porażek we wcześniejszych kontraktach z pełnosprawnymi. Nieprawidłowy przebieg procesów emocjonalnych osłabia możliwości ujawniania zachowań oczekiwanych społecznie i tym samym ograniczających możliwości przystosowawcze. Niezależnie od wyżej wymienionych barier ograniczających także osobom niepełnosprawnym proces nabywania formalnego wykształcenia i zawodowych kwalifikacji, pojawiają się dodatkowe bariery wynikające z braku motywacji, umiejętności wykorzystania posiadanej wiedzy, z braku możliwości sprawowania kontroli nad otaczającymi wydarzeniami i kompetencji do pełnienia rozmaitych ról społecznych (A. Ostrowska 2003).
Zadaniem specjalistów pracujących z osobami niepełnosprawnymi jest likwidowanie wyżej opisanych barier, które utrudniają im prawidłowe przystosowanie. Ponieważ możliwości autonomicznego funkcjonowania są w dużym stopniu uzależnione od umiejętności komunikacyjnych, ważne jest nauczenie ich komunikowania swoich stanów, potrzeb oraz odbierania podobnych sygnałów pochodzących od innych ludzi. (E. Batko 2002). Przeprowadzone w latach 1998-2004 badania własne wskazują na ogromne znaczenie rozwoju zaradności osobistej, samodzielności poznawczej, znajomości oraz umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej. Stąd należy zwrócić szczególną uwagę na kształtowanie samoobsługi (przygotowanie posiłków, zaspokajanie potrzeb osobistych, wykonywanie prostych prac domowych oraz podtrzymywanie zdolności społecznych takich jak czytanie, pisanie, orientacja w czasie oraz umiejętność gospodarowania pieniędzmi). Nie bez znaczenia jest też umiejętność poruszania się po okolicy i korzystania ze środków komunikacji zbiorowej. Konieczne jest też kształtowanie u osób z niepełnosprawnością umiejętności niesienia pomocy innym. Według A. Ostrowskiej (2003) jest to szczególnie ważne, gdyż często u osób tych rozwija się postawa roszczeniowa przejawiająca się w stwierdzeniach "to ja wymagam pomocy". Stąd trzeba pra- cować nad postawą "ja też umiem opiekować się innymi". Do prawidłowego funkcjonowania społecznego w dorosłym życiu potrzebna jest też umiejętność podejmowania decyzji i dokonywania wyborów. Wiąże się to z przyjmowaniem ich konsekwencji, dlatego tak istotna jest duża ilość doświadczeń w tym zakresie. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną mają pewne ograniczenia i wynikające z nich trudności w rozwoju - są w sposób naturalny bardziej zależne od otoczenia. Stąd nie można ich wyręczać w podejmowaniu osobistych decyzji (M. Czerpak-Walczak 1996). Nie bez znaczenia jest też umiejętność wyrażania swojego zdania, dostrzeganie własnych możliwości, osiągnięć, przeżywanie zaufania, bezpieczeństwa w kontakcie z innymi (M. Kruk 2003).
Stawanie się dorosłym, to między innymi kierowanie swoją aktywnością, to decydowanie o tym "co będę robił i jak to będę robił". Wszystkie wymienione umiejętności od wczesnych lat szkolnych starają się w osobie niepełnosprawnej wypracować rodzice, nauczyciele, terapeuci. W proces ten aktywnie włączają się też organizacje pozarządowe, których nadrzędnym celem jest pomoc osobie niepełnosprawnej w znalezieniu swojego miejsca w społeczeństwie.
Jedną z takich organizacji jest Chrześcijańskie Stowarzyszenie Osób Niepełnosprawnych, ich Rodzin i Przyjaciół "Ognisko" w Krakowie:
Chrześcijańskie Stowarzyszenie Osób Niepełnosprawnych, ich Rodzin i Przyjaciół "Ognisko" jest pomocową organizacją pozarządową, która powstała w 1992 roku z inicjatywy rodziców i członków Wspólnot Ruchu "Wiara i światło".
Celem naszego działania jest rozwój indywidualny osób niepełnosprawnych, ich przygotowanie do samodzielnego, niezależnego, godnego życia. Staramy się odkrywać i ukazywać społeczeństwu wartości i dary osób niepełnosprawnych, oraz dążyć do przywrócenia właściwego im miejsca w rodzinie, społeczeństwie i Kościele. Propagujemy chrześcijańską wizję człowieka niepełnosprawnego, która czerpie swą inspirację z Ewangelii. Towarzyszymy osobom niepełnosprawnym i ich rodzinom w ich życiu, wspieramy w aspektach: duchowym, emocjonalnym i intelektualnym oraz w sferze pomocy konkretnej. Powyższe działania podejmujemy we współpracy z: władzami, Kościołem i innymi podmiotami.
Dbamy o wysoką jakość naszych usług, którą osiągamy dzięki:

• Poszanowaniu autonomii osoby niepełnosprawnej, dbałości o jej wizerunek i godność;
• Dostosowaniu usług do wieku, możliwości, zainteresowań, zakresu samodzielności oraz indywidualnych i specyficznych potrzeb zarówno samych osób niepełnosprawnych, jak i ich rodzin;
• Tworzeniu płaszczyzny współpracy, wzajemnych kontaktów i wymiany doświadczeń pomiędzy ruchami, organizacjami i instytucjami krajowymi i zagranicznymi, którym bliskie są problemy osób niepełnosprawnych;
• Korzystaniu z własnych doświadczeń, prowadzeniu działań informacyjnych i formacyjnych oraz inicjowaniu nowych działań na rzecz środowisk osób niepełnosprawnych;
• Inicjowaniu działań na rzecz stwarzania modelu polityki socjalnej, edukacyjnej i rehabilitacyjnej sprzyjającej systemowemu wsparciu osób niepełnosprawnych;
• Podejmowaniu aktywności i nawiązywaniu więzi przez osoby niepełnosprawne, prowadzimy działania na rzecz utrzymywania kontaktów ze środowiskiem lokalnym, w tym parafialnym;
• Pracy nad zaspokajaniem potrzeb i rozwojem indywidualnym osoby niepełnosprawnej.

Nasze działania doskonalimy poprzez uzyskiwanie kompetencji oraz podnoszenie własnych umiejętności. Stosujemy zasadę pracy zespołowej, aby wsparcie jakiego udzielamy było jak najlepsze i najbardziej kompleksowe. w odpowiedzi na potrzeby osób niepełnosprawnych i ich rodzin inicjujemy różne rozwiązania, prowadzimy działalność wspierającą oraz poszukujemy nowatorskich rozwiązań.
Mierzymy jakość naszych usług i badamy zadowolenie klientów; stanowi to dla nas wytyczne w procesie ciągłego doskonalenia.
Powyższe działania ukierunkowane są na odnajdywanie należnego miejsca osoby niepełnosprawnej w społeczeństwie i Kościele.
Jednym z kierunków działania, oprócz wspierania dzieci niepełnosprawnych i ich rodzin, wydawania Kwartalnika "światło i Cienie", współorganizowania imprez okolicznościowych na terenach domów pomocy społecznej i szkół specjalnych, współpracy z Ruchem "Wiara i światło" i z innymi organizacjami i instytucjami, firmami, jest prowadzenie Dziennych Centrów Aktywności dla dorosłych osób z wieloraką niepełnosprawnością. Są to:

Warsztat Terapii Zajęciowej Kraków, ul. Prądnicka 10 (tel.12/ 423-32-36)

środowiskowy Dom Samopomocy "Klub Aktywności" Kraków, ul. Aleksandry 1 (tel. 12/ 658-54-94)

Filia, ul. Kolejowa 2 (tel. 12/ 659-16-37)

środowiskowy Dom Samopomocy Kraków, ul. Prądnicka 10 (tel.12/ 633-23-01)

środowiskowy Dom Samopomocy "świt" Miłocice, gmina Słomniki (tel. 12/ 388-32-41)

Życie człowieka dorosłego nierozerwalnie związane jest z pracą. Zatrudnienie, wytwarzanie rzeczy i wartości użytecznych społecznie oraz godziwe wynagrodzenie to jeden z najistotniejszych elementów dorosłości, dający poczucie własnej wartości oraz samodzielność finansową. I choć od dawna mówiło się w naszym kraju o tym, że osoby z upośledzeniem umysłowym po odpowiednim przygotowaniu i kształceniu zawodowym są w stanie podjąć prostą pracę w warunkach chronionych, to w rzeczywistości, po orzeczeniu o stopniu niepełnosprawności występowało określenie - "żadna praca".
Dopiero ustawa z dnia 9 maja 1991 r. (Dz. U. nr 46 z późn. zm.) stworzyła szansę na zorganizowanie pomocy osobom niepełnosprawnym z najcięższymi dysfunkcjami psychicznymi i fizycznymi. Obok podstawy prawnej, zabezpieczono środki na tę działalność niezależnie od budżetu państwa. Na mocy tej ustawy Minister Pracy i Polityki Społecznej wydał rozporządzenie z dnia 8 września 1992 w sprawie zasad tworzenia, działania i finansowania warsztatów terapii zajęciowej. Podstawą prawną ich funkcjonowania jest przepis art.10 Ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Szczegółowe zasady unormowane zostały w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej, z dnia 26 sierpnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad tworzenia, działania i finansowania WTZ które zmienione zostało Rozporządzeniem MGPiPS z dnia 25 marca 2004 r. w sprawie warsztatów terapii zajęciowej (Dz.U. z dnia 15 kwietnia 2004 r.). Życie codzienne poszczególnych Centrów Aktywności, praca merytoryczna oraz wypowiedzi samych uczestników i pracowników przedstawione zostały w kolejnych artykułach. Prowadzone formy terapii i treningów w wyżej wymienionych dziennych Centrach Aktywności owocują podejmowaniem konkretnych działań zbliżonych do pracy zawodowej. Przykładem może być:

• obsługa terenów zielonych (koszenie trawników) przy jednej ze spółdzielni mieszkaniowych
• sprzątanie ciągu komunikacyjnego w jednym z budynków biurowych w Krakowie
• konfekcjonowanie wkrętów do drewna zlecone przez firmę je produkującą
• prace biurowe (stemplowanie, zszywanie i rozszywanie dokumentów, wprowadzanie danych do komputera, naklejanie adresatek na korespondencji, pomoc w wysyłce czasopism, niszczenie dokumentów itp.)
• prace porządkowe i pomocnicze w ogrodzie botanicznym
• pomoc w opiece nad dziećmi
• prace zlecone w zakresie roznoszenia ulotek i rozklejania plakatów
• świadczenie usług w zakresie kserowania, laminowania i bindowania dokumentów
• wytwarzanie wizytówek
• produkcja kartek świątecznych na zlecenie jednej z firm reklamowych
• renowacja mebli
• wytwarzanie ikon i innych wytworów rękodzielniczych na sprzedaż.

Towarzyszenie w kolejnych fazach życia wiąże się także z przygotowaniem do etapu starości. i choć badania wskazują, że procesy starzenia w tej grupie osób pojawiają się wcześniej (około 40 roku życia), to można je opóźnić poprzez stworzenie środowiska o stymulujących wartościach. Kiedy starość nadchodzi osoby stają się wolniejsze, mniej punktualne, czasem apatyczne, drażliwe. Potrzebują uporządkowanych struktur, przestrzeni życiowej dającej poczucie bezpieczeństwa i stałości. Aby zapobiec poczuciu zawieszenia w próżni i braku przynależności warto przeprowadzić z osobą niepełnosprawną refleksje nad jej dotychczasowym życiem poprzez oglądanie fotografii, pamiątek, wizytówek i rozmowy na temat przeszłych wydarzeń. Pamiętajmy - osoby z wieloraką niepełnosprawnością, jak każdy - dorastają, jednak to, czy naprawdę staną się dorosłe w dużej mierze zależy od osób je otaczających. Tkwi w nich potencjał i duże możliwości, które rozwijać należy od najmłodszych lat, aby w późniejszym życiu mogły w pełni je wykorzystać.*

Fragmenty materiału prezentowanego na konferencji "Problem przygotowania zawodowego i zatrudnienia osób niepełnosprawnych", Stowarzyszenie "Dobrze, że jesteś" Sandomierz 2005

Bibliografia:

1. Andruszkiewicz W.,(2002), Sześć szczebli rozwoju emocjonalnego, Edukacja i dialog nr 2 (135)
2. Batko E., Wspieranie rozwoju zachowań autonomicznych uczniów głębiej upośledzonych umysłowo, w: Piszczek M. (red.) Przewodnik dla nauczycieli uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym cz.II, CMPPP, Warszawa
3. Czerpak-Walczak M. (1996), Autonomia czy izonomia. O prawach osób sprawnych ina- czej, w: Dykcik W. (red.) Społeczeństwo wobec autonomii niepełnosprawnych, Poznań, Eruditus
4. Jan Paweł II, (1981), Laborem exercens, (Encyklika O pracy ludzkiej) Pallottinum
5. Kott T.(2002), Zajęcia pozalekcyjne i terapia zajęciowa z osobami o obniżonej sprawności umysłowej, Wydawnictwo APS, Warszawa
6. Kowalik S. (1999), Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych, BPS Katowice
7. Ochonczenko H. (2004), Sytuacja na rynku pracy osób niepełnosprawnych w dobie zmian społecznych i gospodarczych w Polsce, w: Bąbka J. (red.) Człowiek niepełnosprawny w różnych fazach życia, Warszawa
8. Ostrowska A. (2003) Kompetencje społeczne osób niepełnosprawnych - bariery dorosłości, w: Rzędzicka K., Kobylańska A., (red.) Dorosłość, niepełnosprawność, czas współczesny, Kraków, Impuls
9. Otrębski W. (2001) Osoby z upośledzeniem umysłowym w sytuacji pracy, Lublin
10. Witkowski T. (1997) By podnieść poziom społecznego funkcjonowania osób z upośledzeniem umysłowym, Lublin, FśCEDS
11. Wolska D. (2002) Rozwój osobowości dorosłego człowieka z upośledzeniem umysłowym. O czym powinniśmy pamiętać towarzysząc osobie dorosłej niepełnosprawnej intelektualnie? w: Dzienne Centrum Aktywności dla Dorosłych Osób z Upośledzeniem Umysłowym - przewodnik merytorycznoorganizacyjny, Kraków
12. Wolska D.(2000), Dynamika zmian inwolucyjnych w przystosowaniu emocjonalnospołecznym osób dorosłych upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym, w: Rocznik Komisji Nauk Pedagogicznych, t. L.III, PAN, Kraków

Danuta Wolska